Najważniejszym zadaniem Instytutu są badania podstawowe, których celem jest wyjaśnienie budowy materii od skal mikroskopowych do skal kosmicznych poprzez eksperymenty i wykorzystanie metod teoretycznych. Istniejące obecnie na świecie urządzenia badawcze (akceleratory) potrafią ukazać strukturę materii aż do rozmiarów 10-18m. Obserwujemy wtedy kwarki i gluony - cząstki uważane obecnie za elementarne. Z nich zbudowane są cząstki większe, takie jak protony i neutrony, zwane ogólnie nukleonami. Nukleony są podstawowymi składnikami większych struktur, jakimi są jądra atomowe. Wszystko, co nas otacza i nosi potoczną nazwę materii, jest zbudowane z atomów. Obejmuje to zarówno materię ożywioną, w tym nas samych, materię nieożywioną, a także nowe materiały wymyślone w całości przez człowieka.
Tak więc, próbując zrozumieć budowę materii, zdobywamy cząstkę wiedzy o nas i otaczającym nas świecie. Energia docierająca z najbliższej nam gwiazdy, Słońca, powstaje w wyniku reakcji zachodzących między jądrami atomowymi w słonecznej materii jądrowej. We Wszechświecie istnieją też bardziej egzotyczne twory, np. gwiazdy neutronowe zbudowane z materii o znacznej przewadze neutronów. Wreszcie, zrozumienie bardzo wczesnej historii Wszechświata, tuż po Wielkim Wybuchu, wymaga znajomości kwarków, gluonów i oddziaływań pomiędzy nimi. Fascynujące jest to, że zjawiska zachodzące w mikroświecie mają bezpośredni związek z tym, co obserwujemy w skali kosmicznej.
Fizyka umożliwia jednolity i spójny opis otaczającego nas Wszechświata.